Mele Hairam
Badania archeologiczne w Mele Hairam prowadzone są od 1997 roku we współpracy z Turkmeńskim Państwowym Uniwersytetem im. Magtymguly'ego w Aszchabadzie oraz Departamentem Badań, Konserwacji i Restauracji Ministerstwa Kultury Turkmenistanu. Mele Hairam to jedno z najmniejszych stanowisk spośród kilkudziesięciu innych znajdujących się w oazie Sarachs, w południowo-zachodnim Turkmenistanie. Niemniej jednak odkryta tutaj świątynia stanowi istotny wkład polskich archeologów w rekonstrukcję historii świątynnego kultu ognia w okresie partyjskim i sasanidzkim (III w. p.n.e. - VII w. n.e.). Początki świątynnego kultu ognia sięgają zapewne jeszcze końca okresu achemenidzkiego (VI - IV w. p.n.e.), choć ludy indo-irańskie czciły ogień o wiele wcześniej, prawdopodobnie już w trzecim tysiącleciu p.n.e.
Budowla w Mele Hairam jest jedną z niewielu świątyń przebadanych przez archeologów. Do grupy tej należą jeszcze cztery starożytne budowle, tj. świątynia w Kūh-e Khwāja powstała prawdopodobnie w okresie partyjskim, sasanidzka świątynia ognia królewskiego w Tacht-e Suleiman, także sasanidzka świątynia w Hadżiabad w prowincji Fars i świątynia w Tureng Tepe z VIII wieku.
Potężne mury świątyni w Mele Hairam zbudowane z cegły suszonej zachowały się w bardzo dobrym stanie dochodząc w niektórych miejscach nawet do 3,5 m wysokości.
Dotychczasowe badania pozwoliły stwierdzić, iż główne wejście do świątyni znajdowało się od strony wschodniej i prowadziło przez niewielki dziedziniec, na którym znajdowała się studnia, do największego pomieszczenia w całym zespole. Tutaj właśnie gromadzili się wierni podczas świąt zoroastryjskich po to, aby - po uprzednim obmyciu się wodą zaczerpniętą ze świątynnej studni - uczestniczyć w ceremoniach kultu ognia. Północną i południową ścianę zachodniej części tego pomieszczenia pokrywały niegdyś malowidła przedstawiające - jak można sądzić z zachowanych fragmentów - postaci ludzkie, natomiast kolebkowe sklepienie zdobiła dekoracja w formie medalionów. W ostatniej fazie użytkowania świątyni malowidła pokryto białym tynkiem gipsowym.
Przy zachodniej ścianie, w poprzek sali, ustawiono prostokątne, wykonane z gliny i pokryte stiukiem podium (dł. 308 cm, wys. 88 cm), którego przynajmniej jeden dłuższy bok zdobiła rzeźbiona dekoracja w formie trzech węzłów z perełkowych wstęg splecionych z motywami roślinnymi. Owe trzy węzły to prawdopodobnie symboliczne przypomnienie trzech podstawowych zasad religii zoroastryjskiej: dobre myśli, dobre słowa i dobre czyny.
Prostopadle do podium, wzdłuż dłuższych boków pomieszczenia ustawiono dwie gliniane ławy wykonane w ten sam sposób co podium, przy czym stiukowy relief pokrywający boczne ich powierzchnie składał się z dwóch rzędów metop wypełnionych motywami roślinnymi. To właśnie dekoracja ław i podium okazała się być bardzo pomocna w ustaleniu chronologii świątyni. Porównanie z podobnymi elementami dekoracji architektonicznych odkrytych na innych stanowiskach irańskich pozwala datować ostatnią fazę użytkowania świątyni na V w n.e.
Niewielka przestrzeń pozostawiona między ławami a poprzecznie ustawionym podium wskazuje na to, iż wierni nie mieli dostępu do sanktuarium, w którym znajdował się ołtarz ognia. Pomieszczenie to, wzniesione na planie kwadratu o boku równym 5 m, zgodnie z tradycją zoroastryjską przekryte było kopułą (pers. gombad). Pośrodku sanktuarium stał ołtarz otoczony niskim, ceglanym murkiem tworzącym rodzaj kwadratowego basenu. Zachowana dolna część ołtarza pozwala sądzić, iż miał on formę klepsydry zwieńczonej glinianą płytą. Całkowita wysokość ołtarza wynosiła niewiele ponad 1 m (przy średnicy podstawy dochodzącej do 1,46 m). W pokaźnych rozmiarów niszy (1,80 x 1,64 x 1,20 m) znajdującej się w północnej ścianie sanktuarium siadywał zapewne kapłan zoatar recytując modlitwy, podczas gdy towarzyszący mu kapłan raspi "karmił ogień". Ponadto, w każdym narożniku sanktuarium znajdowały się niewielkie gliniane platformy, z których jedna została usunięta w ostatniej fazie użytkowania świątyni. Zapewne to na nich właśnie stały niegdyś przedmioty niezbędne do przeprowadzania rytuałów i ceremonii religijnych. Pomieszczenie pozbawione było okien, tonęło zatem w mroku rozświetlanym jedynie blaskiem ognia płonącego na ołtarzu i światłem lampki oliwnej umieszczonej w maleńkiej niszy.
Z głównego pomieszczenia świątyni osobne przejścia prowadzą na zachód i na północ. Pomieszczenie zachodnie (ok. 4,5 x 2,6 m) pełniło funkcję yazin-gah, a więc miejsca, gdzie - poza innymi czynnościami - dokonywano rytuałów niezwiązanych bezpośrednio z kultem świętego ognia. W południowej i zachodniej ścianie tego pomieszczenia znajdują się płytkie nisze. Natomiast przed znacznie głębszą niszą w ścianie północnej stoi prostokątna, gliniana, pokryta warstwą gipsu platforma (1,34 x 1,20 x 0,70 m), na której odkryto ślady paleniska. Trzy rzędy trapezoidalnych cegieł ułożonych na podłodze nieopodal platformy mogły służyć jako miejsce do stawiania naczyń.
Inne przejście, tym razem w północnej ścianie sanktuarium, prowadziło do pomieszczenia (ok. 3,40 x 2,85 m), w którego południowo-wschodnim narożniku ustawiono wysoką, glinianą platformę. Na niej umieszczono gliniany piec. Mimo iż duże ilości popiołu i jego jasna barwa wskazują, iż ogień palił w nim długo i powoli, dokładna funkcja tego pomieszczenia pozostaje nieznana.
Długi korytarz - zablokowany przed ostatecznym opuszczeniem świątyni - wiódł ze wspomnianego pomieszczenia do wschodniej części zespołu świątynnego. Kontynuacja badań w tym właśnie sektorze przewidziana jest w nadchodzącym sezonie.
Zarówno plan odkrytej budowli, jak i jej wyposażenie wskazują, iż w świątyni w Mele Hairam płonął ogień zwycięski ataš Bahrām, nazwany tak od imienia boga zwycięstwa i należący do najwyższyzej kategorii ogni zoroastryjskich.
Fakt, że oba wejścia do sanktuarium ognia zablokowano ceglanym murem, a przejście korytarzem prowadzącym do północnego pomieszczenia zamknięto cegłami dowodzi, iż zanim świątynia została ostatecznie opuszczona, starannie ją zabezpieczono. Nie znamy przyczyn, dla których kapłani zaprzestali sprawowania kultu w Mele Hairam, choć nie jest wykluczone, że pewną rolę mogły odegrać tutaj niekorzystne zmiany środowiska prowadzące do znacznego ograniczenia zasobów wody. Mimo iż opuszczający świątynię kapłani zabrali ze sobą wszystkie przedmioty potrzebne do sprawowania kultu, w trakcie prac wykopaliskowych udało się pozyskać kilka interesujących zabytków. Należą do nich przede wszystkim: naszyjnik z brązu, plakietka z kości słoniowej, fragment figurki i pionki do gry.
Badania wykopaliskowe w Mele Hairam były możliwe dzięki wsparciu finansowemu Molex Polska oraz Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Za pomoc w przewiezieniu sprzętu dziękujemy Tureckim Liniom Lotniczym.
Lokalizacja stanowiska – 36°33'54.91"N; 61°19'37.22"E
Więcej o świątyni ognia w Mele Hairam: